ქართული პალეოგრაფიის წყაროები, ეპიგრაფიკული ძეგლები (ბოლნისის სიონის წარწერები)

                                          

   ვირჯილიო კორბოს ექსპედიციის მიერ მე-V საუკუნის პირველი ნახევრის ორი წარწერის აღმოჩენამდე უძველეს ქართულ წერილობით ძეგლად ითვლებოდა ბოლნისის სიონის წარწერები.

      ბოლნისის წარწერათა შორის ყურადღებას იქცევს ოთხი უძველესი. ერთ–ერთი მათგანი, მოთავსებული ჩრდილო შესავლის წირთხლის ქვაზე, ასე იკითხება: (შეწევ)ნითაქრისტჱსითა ფარნ(ევან) და აზარუხტ, შეხუაბთ ე(სე) კარი სალოცველად სულთა ჩუენთათვის.

     ეს წარწერა 1838 წელს გამოაქვეყნა მარი ბროსემ. წარწერა იმ მხრივაც იქცევს ყურადღებას, რომ იგი ხანმეტურ ზმნურ ფორმას წარმოგვიდგენს – შეხუაბთ (–„შევაბით“). თავისთავად ეს ფაქტი, აგრეთვე წარწერის ასოთა მოხაზულობა იძლევა საშუალებას იგი მიეკუთვნოს მე-V საუკუნის მიწურულს .

          1838 წელს გამოაქვეყნა მარი ბროსემ სხვა მრავალმხრივ საყურადღებო წარწერა, რომელშიც დავით ეპისკოპოსია ნახსენები: 

 ქრისტე, დავით ეპისკოპოსი კრებულითურთ და ამას ეკლესიასა შინა შენდა მიმართ თავყანისმცემელნი შეიწყალენ და (მშრომე)ლთა ამას ეკლესიასა შინა შეეწიე.   იი.

         როგორც ვხედავთ, ეს წარწერაც ხანმეტია (შეხეწიე – „დაეხმარე“). ამ წარწერას ივანე ჯავახიშვილი 506 წლის ახლო დროით ათარიღებდა.

      1937 წელს კულტურულ ძეგლთა დაცვის კომიტეტმა ბოლნისის სიონში ჩაატარა სარესტვრაციო სამუშაოები; მაშინ აღმოჩნდა ქართული ეპიგრაფიკის ბრწინვალე ძეგლი,  მოზრდილი წარწერა, რომელიც წარმოადგენს ყველაზე მნიშვნელოვან საბუთს სონის მშენებლობის დათარიღებისათვის. სამწუხაროდ, წარწერას აკლია თითქმის ნახევარი. მას ასე კითხულობენ: (შეწევნითა წმიდისა სამებისაჲთა ოც წლისაპეროზ მეფისა ზე ხიქმნა დაწყებაჲ) ამის ეკლესიაჲსაჲ და ათხუთმეტ წლისა (შემდგომად განხეშორა. ვი)ნ აქა შინა თაჳყანისხცეს, ღმერთმან შეიწყალენ და ვინ ამის ეკლესიაჲსა დ(ავითი) ეპისკოპოსსა ხულოცოც, იგიცა ღმერთმან შეიწყალენ.

   წარწერა ხანმეტია და პალეოგრადიულადაც ემსგავსება ზემოთ ნახსენებ ორ წარწერას. აკაკი შანიძემ მიუთითა, რომ წარწერის მიხედვით, ეკლესიის მშენებლობა დაუწყიათ 478 წელს, პეროზის (458 – 484 წწ) გამეფებიდან მეოცე წელს, და დაუსრულებიათ 493 წელს.  ამდენად,  მისი აზრით, ეს წარწერა ამოკვეთილია 493 – 494 წლებში. მე-V საუკუნით თარიღდება ზემოთ ნახსენები ორი წარწერაც.

  ბოლნისის სიონში აღმოჩენილია კიდევ ერთი უძველესი წარწერა : ჩორან, ქრისტე შეიწყალე ცოლ–შვილითურთ.

  ლევან მუსხელიშვილის აზრით, წარწერა პალეოგრაფიული თვალსაზრისით ძალიან ძველია. მკვლევარი მას მე-VI –მე– VI I საუკუნეებით ათარიღებს.

    მაშავერის ხეობაში, უანგორო ეკლესიის გარშემო მდებარე სასაფლაოს ეზოში ლ. მუსხელიშვილმა მიაგნო წარწერიან ჯვრის კვარცხლბეკს. წარწერა ხანმეტია:  ქრისტე, პეტრჱს ხუსობას(ა) მე, ტათვარაზ, აღხუმ(ა)რთე ესე ჯუარი სახე(ლითა) ღმრთისაჲ(თა), შეწევნითა იმ...

 აღხუმართე ნიშნავს „აღვმართე“.

წარწერა ლევან  მუსხელიშვილის აზრით,  მე-VI საუკუნის დასაწყისს მიეკუთვნება.

ქართული პალეოგრაფიის წყაროები, ეპიგრაფიკული ძეგლები (პალესტინის წარწერები)

ქართული პალეოგრაფიის წყაროები არის ის წარწერები და უძველესი ხელნაწერები, რომელთაც ჩვენამდე მოუღწევიათ;  

  ცნობილმა იტალიელმა მეცნიერმა ვირჯილიო კორბომ 1952 – 53 წლებში პალესტინაში, იუდას უდაბნოში ქართული მონასტრის გათხრისას აღმოაჩინა სამი ქართული წარწერა. ამ სამიდან ორი მე – V საუკუნის პირველ ნახევარს განეკუთვნება, ამდენად, კორბოს მიერ აღმოჩენილი წარწერები უძველესია დღემდე ცნობილ წარწერათა შორის. ამ ძეგლის შესახებ 1953 წელს კორბომ და მიქელ თარხნიშვილმა „ლა ტერრა სანტა“ – ში გამოაქვეყნეს სტატია, ხოლო 1954 წელს ჟურნალში „ბედი ქართლისა“ დაიბეჭდა თარხნიშვილის შრომა,  „ახლად აღმოჩენილი ქართული მონასტერი ბეთლემში“ ფრანგულ ენაზე.  

  1955 წელს იერუსალიმში დაიბეჭდა კორბოს წიგნი – გათხრები სიარ ალ–ღანამში (მწყემსთა ველი) და უახლოესი მონასტერი. ნაშრომის მერვე თავი მთლიანად ეძღვნება წმინდა თეოდორეს სახელობის ქართულ მონასტერს, ხოლო ამ თავის მესამე პარაგრაფი არის მიქელ თარხნიშვილის გამოკვლევა ქართული წარწერების შესახებ. თარხნიშვილმა ეს წარწერები ამოიკითხა, თარგმნა ლათინურად, დაურთო კომენტარები და ა.შ.

I  წარწერა:   „და ძუძეულნი მათნი ბაკურ და გრიომიზდ და ნაშობნი მათნი ქრისტე შეიწყალე ამენ“.

I I წარწერა: „წმიდაო თეოდორე, მარუან და ბურზენ შეიწყალენ, ამენ“.

ძველი წარწერების დათარიღება არის ძალიან რთული. უპირველესად თარხნიშვილმა გაითვალისწინა პალეოგრაფიული ნიშნები და ეს წარწერა დაათარიღა მე – V I საუკუნით. მაგრამ გამოთქვა უაღრესად საინტერესო მოსაზრება წარწერაში მოხსენებული ისტორიული პირების მარუან და ბურზენის შესახებ.

ეს სახელები ოდნავ განსხვავებული ფორმით ცნობილი იყო საქართველოში. პეტრე იბერიელის ქართული ცხოვრების მიხედვით, მისი ერობის სახელი იყო მურვანოსი და მის მამას ბუზმირი ერქვა.  

   შალვა ნუცუბიძემ 1959 წელს ჟურნალში „მნათობი“  ( № 1), დაბეჭდა ნაშრომი „პალესტინის ახალი გათხრები და ქართული კულტურის საკითხები“, რომელშიც უდავოდ მიიჩნია, რომ ბეთლემის წარწერაში მოხსენებული მურვანოსი პეტრე იბერიელის ერობის სახელია. მისი აზრით, წარწერა მე – V საუკუნის პირველი ნახევრით უნდა დათარიღდეს.

  სიმონ ყაუხჩიშვილი ავითარებს (და რამდენადმე ცვლის) მიქელ ტარხნიშვილის აზრს. იგი მიუთითებს, რომ ბეთლემის ქართული წარწერების მარუან არის პეტრე იბერიელის სახელი, ბუზმირ – პეტრეს მამისა, ხოლობაკურ – პატრე იბერის დედისა.

 გიორგი წერეთლის აზრით, წმიდა თეოდორეს სახელობის მონასტერი პეტრე იბერიელმა ააგო მე – V საუკუნის 30–იან წლებში. მანვე შეამკო „იგი ქართული წარწერებით, სადაც თვით მისი, მისი მამისა და პაპის სახელებია მოხსენებული“ (იქვე).  გიორგი წერეთელი დაასკვნის: „ ეს წარწერები არიან უძველესი დღემდე ცნობილ ყველაზე ძველ ქართულ წარწერათა შორის. ვინაიდან ნახევარი საუკუნით მაინც უსწრებენ დღემდე ყველაზე ძველად მიჩნეულ ბოლნისის წარწერებს“.

ბეთლემის მონასტრის ქართულ წარწერათა გ. წერეთლისეულ დატარირებას ზოგი არსებითი ხასიათის დაბრკოლება ეღობება. კერძოდ, წარწერაში  მოხსენიებულ მარუან–ს უკავშირებენ მურვანოსს. რომ არაფერი ვთქვათ ფორმალურ (გარეგნულ) სხვაობაზე, ძნელად დასაშვებია, პეტრეს (ბერს, სასულიერო პირს) წარწერაში თავი საერო სახელით მოეხსენებინა.

  მიუთითებენ იმის შესახებაც, რომ პეტრე იბერიელი პალესტინაში მოგვიანებით, 437 – 438 წლებში ჩავიდა და არა 429 ან 43 წელს (იხ. Paul devos, Quand Pierre L’Iberre vint-il lerusalem, გვ. 337 – 350).

  ამდენად, დებულება იმის შესახებ, რომ ბეთლემის მონასტრის წარწერაში მოხსენიებული მარუანი პეტრე იბერია, დამტკიცებულად ვერ ჩაითვლება.

   კორბოს ექსპედიციამ მესამე წარწერაც იპოვა; ბეთლემის მონასტრის სასადილოს მოზაიკურ იატაკზე მოთავსებულია შემდეგი წარწერა:

1.      შეწევნითა ქ~ჱსითა და მ–

2.      ეოხებითა წმიდისა თ~ეჲსითა

3.      შ~ნ ანტონი აბაჲ და ოისია მო–

4.      მსხმელი ამის სეფისაჲ და მა–

5.      მადედაჲ ოისიაჲსი ამენ, ანუ:

  „შეწევნითა ქრისტჱსითა და მეოხებითა წმიდისა თეოდორეჲსითა შეიწყალენ ანტონი აბაჲ და ოსია, მომსხმელი ამის სეფისაჲ,  და მამა-დედაჲ ოსიაჲსი,  ამენ“ (ეს ნიშნავს: ქრისტეს დახმარებითა და წმიდა თეოდორეს შუამდგომლობით შეწყალებულ იქნეს ანტონი მამა (წინამძღოლი) და იოსია, ამ მოზაიკის მომხსმელი და იოსიას მშობლები).

 „იქელ თარხნიშვილის გამოკვლევით, აბა (წინამძღოლი) ანტონ ქართველი ცნობილია სვიმეონ მესვეტის დედის წმიდა მართას ცხოვრებიდან.

  „მისი  შედგენის თარიღია მე – VI საუკუნის მეორე მეოთხედი, სახელდობრ, 532 – 552 წლები“ – წერს გიორგი წერეთელი.